Тарихи-мәдени мұра объектілері мен табиғи көрікті жерлер вандализм актілеріне жиі ұшырауда. Негізінен графитимен қасақана зақымдалатын объектілер көрікті жерлердің қайталанбас ерекшеліктерін жоғалтып қана қоймай, орасан зор қаржылық зиян келтіреді.
Сонымен бірге, табиғи және мәдени мұра объектілеріне қатысты вандализммен күресудің халықаралық тәжірибесін талдау көрсеткендей, барлық дерлік мемлекеттер вандализм үшін жауапкершілікті заңнамалық деңгейде реттейтінін көруге болады. Сонымен қатар, бірқатар елдер экологиялық мәдениетті белсенді дамытуға және табиғат пен мәдени ескерткіштерге құрметпен қарауды тәрбиелеуге ұмтылуда.
Қазақстанда 2023 жылғы қаңтарда қабылданған ҚР Қылмыстық кодексіне енгізілген өзгерістерге сәйкес тарихи-мәдени мұра объектілерін, тарих және мәдениет ескерткіштерін, сондай-ақ мемлекет қорғауындағы табиғи объектілерді қорлағаны үшін жауапкершілік жүктелді. күшейтілді. Қоғамдық құндылықтарға нұқсан келтіретін жазулар, сызбалар немесе өзге де әрекеттер үшін 50-ден 160 АЕК мөлшерінде айыппұл салу, не түзеу жұмыстары, немсе 160 сағатқа дейін қоғамдық жұмыстарға тарту, 40 тәулікке дейін қамауға алу көзделген.
Анықтама үшін: Бұған дейін Қазақстан Республикасының заңнамасында айыппұлдың төменгі шегі қарастырылмаған және уәкілетті орган тек 1 АЕК көлемінде айыппұл жаза алатын.
Халықаралық заңнаманы талдау көрсеткендей көптеген елдерде мәдени жәдігерлер мен объектілерді жоюға, зақымдауға немесе өзгертуге тыйым салынғанын көрсетеді (Үндістан – конституциялық деңгейде (49-бап), Сингапур, АҚШ, Ұлыбритания, Франция, Испания, Италия, Польша және т.б.). Дегенмен, кейбір юрисдикцияларда белгілі бір жағдайларда реликтерді жоюға мүмкіндік беретін заңдар бар (Жаңа Зеландия, Ирландия, Оңтүстік Африка).
Анықтама: 1930 жылғы Ирландияның ұлттық ескерткіштері туралы заңға сәйкес, қоғамдық жұмыстар комиссарлары «егер олар археология мүддесіне немесе кез келген басқа себептерге байланысты орынды деп санаса» нысанды бұзуға рұқсат бере алады. 1980 жылғы Жаңа Зеландияның тарихи орындар туралы актісі тарихи орындар сеніміне өз шарттары негізінде тарихи орындарды жоюға, зақымдауға немесе өзгертуге рұқсат береді. Оңтүстік Африканың 1969 жылғы Ұлттық ескерткіштер туралы заңына сәйкес, Ежелгі заттар агенттігі кез келген адамға өз қалауы бойынша кез келген ескерткішті немесе орынды жоюға, зақымдауға, қазуға, өзгертуге немесе жоюға рұқсат бере алады.
Айта кету керек, өнер туындылары мен мұражайларды бүлдіру арқылы қоғамның назарын аударуға тырысқан экологиялық белсенділердің («Extinction Rebellion», «Letzte Generation» және «Ultima Generazione радикалды экологиялық қозғалыстары») бірқатар әрекеттерінен кейін Еуропа елдері мәдени мұра нысандарыды қорғауды күшейту шараларын қолдана бастады.
Анықтама үшін: Мұражай вандализмі радикалды әрекет ретінде 2022 жылы жиілеп кетті: мамырдан желтоқсанға дейін 11 елде 38 оқиға орын алды. Оқиғалардың шамамен 60% (23) үш елде орын алды: Германия, Италия және Ұлыбритания.
Үстіміздегі жылдың 11 сәуірінде Италияның Министрлер кабинеті вандалдарға 10 мыңнан 60 мың еуроға дейін (4,9-дан 32 миллион теңгеге дейін) айыппұл салуды қарастыратын жаңа заңды бекітті. Қаражат бүлінген құрылыстарды жөндеуге және тазалауға жұмсалады. Тәртіп бұзушылар қылмыстық жауапкершілікке де тартылуы мүмкін.
Ұлыбританияда 2023 жылдың 26 сәуірінде «Қоғамдық тәртіп туралы» заң қабылданды, ол кез келген заттарға немесе ғимараттарға шынжырмен немесе желіммен байлағандарды 6 айға дейін бас бостандығынан айыруды немесе шексіз айыппұлды қарастырады. Бұл ретте инфрақұрылым объектілеріне зиян келтіру мақсатында кіруге әрекет жасау 3 жылға дейін бас бостандығынан айыруға әкеп соғады.
Анықтама үшін: Заң Лордтар палатасында қызу пікірталас тудырды. Сыншылар мұның кең көлемде анықталғанын, наразылық білдіру құқығын бұзатынын және адам құқықтарын шектейтінін айтты, өйткені заң полицияға адамдарды қылмыста қолданылуы мүмкін заттарды күдіксіз тінтуге мүмкіндік берді. Сонымен бірге қоғамдық тәртіп туралы заң жобасын таныстырған Ішкі істер министрі Суэлла Браверман «вандализм құқығы адамның негізгі құқықтарының тізіміне кірмейді» деді.
Мәдени мұра объектілерін сақтау және пайдалану саласындағы заңнаманы бұзғаны үшін жауапкершілікті күшейту үрдісі көршілес елдерде де байқалады.
Осылайша, Ресейде 2013 жылғы 23 шілдедегі No 245-ФЗ Федералдық заңы мәдени мұра объектілерін жою немесе бүлдіру үшін жауапкершілікті арттыруға бағытталған Ресей Федерациясының Қылмыстық кодексінің 243-бабына өзгерістер енгізді: айыппұл 15 есе, 200 мың рубльден 3 миллион рубльге дейін өсті (1 миллионнан 15 миллион теңгеге дейін) (айыппұлды сотталғанның жалақысының немесе өзге де кірісінің сомасына қарай анықтауға болады, бұл ретте кірісті есептеу мерзімі 18 айдан 3 жылға дейін ұлғайтылды), міндетті еңбек мерзімі 360 сағаттан 400 сағатқа дейін, мәжбүрлі еңбек немесе бас бостандығынан айыру мерзімі 2 жылдан 3 жылға дейін ұлғайтылды.
Заңды тұлғаға қатысты бағалы объектінің жойылуы немесе бүлінуі үшін әкімшілік жауапкершілік қарастырылған. Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодекстің 7.14.1-бабына сәйкес, айыппұлдың ең жоғары мөлшері 12 есе ұлғайтылып, 60 миллион рубльді (300 миллион теңге) құрады.
Анықтама үшін: 2013 жылы Ресей де мәдени мұра ескерткіштерін қорғау талаптарын бұзғаны үшін жазаны күшейтті. Осылайша, жеке тұлғалар үшін айыппұлдың ең жоғары мөлшері 133 есе өсті — 1,5 мың рубльден 200 мың рубльге дейін (7,5 мыңнан 1 миллион теңгеге дейін).
Өзбекстанда да мәдени мұралардың жойылуы мен бүлінуі үшін жауапкершіліктің артуы байқалады. Осылайша, 2022 жылы мәдени мұра объектілерін жою мен зақымдауды ауыр қылмыстар санатына ауыстыратын заң қабылданды.
Өзбекстан Қылмыстық кодексінің 132-бабына енгізілген өзгертулерге сәйкес, материалдық мәдени мұра объектілерін жою, қирату немесе бүлдіру әрекеттері 100-ден 300-ге дейінгі негізгі есептiк бiрлiк мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады (негізгі есептік құны – 330 мың сум немесе 12,6 мың теңге) немесе 360 сағатқа дейінгі мерзімге міндетті қоғамдық жұмыстарға тарту немесе 3 жылға дейінгі мерзімге түзеу жұмыстары.
Бiрнеше рет немесе қауiптi қайталап жасалған қылмыскер iрi зиян келтiрген iс-әрекеттер, адамдар тобының алдын ала сөз байласуы бойынша — 300-ден 500 БРВ мөлшерінде айыппұл салуға немесе 3 жылдан 5 жылға дейін бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Ерекше iрi зиян келтiрумен жасалған дәл сол әрекеттер 5 жылдан 7 жылға дейiнгi мерзiмге бас бостандығынан айыруға жазаланады.
Анықтама үшін: Тарихи нысандар мен ескерткіштерді бүлдіргені және қиратқаны үшін жауапкершілікті күшейту туралы шешім Бұхара іргесіндегі Ситорай Мохи-Хоса тарихи кешенінде дұрыс реставрацияланбағандықтан көркем безендірулер, ою-өрнектер мен тақтайшалар жоғалған соң қабылданды. Келтірілген шығын 28 миллиард сумды (1,07 миллиард теңге) құрады.
Айта кету керек, кейбір елдерде қоғамдық объектілерге зиян келтіргені үшін дене жазасы қарастырылған. Мысалы, Сингапурда 1966 жылы қабылданған вандализм туралы заңға сәйкес, меншік иесінің жазбаша келісімінсіз қоғамдық немесе жеке меншікке жасалған кез келген жазу, сурет, кескіндеме, таңбалау вандализм болып саналады және 2000 АҚШ долларына дейін айыппұл салуға әкеп соғуы мүмкін (940 мың теңге) немесе 3 жылға дейін бас бостандығынан айыру және таяқтың 3-тен 8 соққысына дейін дене жазасы тағайындалды.
Әкімшілік және қылмыстық жазалардан басқа, бірқатар елдер экологиялық мәдениетті белсенді дамытуға және табиғат пен мәдениет ескерткіштеріне құрметпен қарауды тәрбиелеуге ұмтылуда.
Батыс Еуропа мен Жапонияда экологиялық тәрбие үш жастан басталады. Финляндияда мектепке дейінгі экологиялық тәрбие 5 жастан бастап арнайы табиғат орталықтарында басталады. Норвегияда балабақша қызметкерлеріне экология және табиғатты қорғау негіздерін білу талап етілсе, Дания мен Ұлыбританияда экология мәселелері биология, география және тарих пәндеріне енгізілген.
Швеция мектептерінде 1919 жылдан бастап «Табиғатты қорғау» жеке пәні оқытылады, ал Нидерландыда экологиялық білім беру және оқыту проблемалары институты үкіметтің бақылауында жұмыс істейді. Францияда табиғатты қорғау және экологиялық проблемалар лицейлер мен колледждерде оқытылады, ал АҚШ білім беру жүйесінде табиғатты қорғауды оқыту бойынша мектеп кеңесшілерінің лауазымдары бар.
ЮНЕСКО-ның бағалауы бойынша елдердің 73%-ы қандай да бір жолмен білім берудегі тұрақты даму мәселелерін шешеді, 55%-ы оқу бағдарламаларында «экология» терминін, 47%-ы «экологиялық білім беруді» пайдаланады.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ.К. Тоқаев мектеп бағдарламасына өскелең ұрпаққа экологиялық білім мен тәрбие беру пәнін енгізуді тапсырды. Тапсырманы орындау аясында Білім министрлігін мектеп оқушыларына «Жаһандық құзыреттер» курсын енгізіді. Оның аясында мектеп оқушылары 5 пәнді оқиды: экологиялық мәдениет, патриотизм, қаржылық сауаттылық, этика және қауіпсіздік.
Анықтама үшін: «Экология» пәні 6-сыныпта вариативті компонент арқылы оқытылады, оқу жүктемесі аптасына 1 сағат (жылына 34 сағат). 2021–2022 оқу жылында бұл пәнді 4668 (67%) мектепте 6-сыныптың 233252 оқушысы таңдау пәні ретінде оқыды.
Алайда бұл бағыт ата-аналар арасында біраз сынға ұшырады (олар бір жынысты неке мен гомосексуализм мектеп оқушыларына насихатталып жатыр деп мәлімдейді). Әзірленген әдістемелік ұсыныстардың сапасына қатысты да мәселелер көтеріді.