6 адамнан тұратын зерттеу тобы – Нұрғалиева М. М., Ахметжанов С. Б., Мусина А. М., Өмірзақов М. Е., Ақатаев А. А., Мамажанова А. Ә. Қоғамдық саясат институты (QSI) базасында өзінің авторлық әдіснамасы бойынша әлеуметтанулық зерттеу жүргізді және «Құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің ұлттық индексі» есептеу формуласы шығарылды (қысқарту – ҚБМТҰИ). Әлеуметтанулық зерттеу 2023 жылғы желтоқсанда 17 облыста және 3 қалада (Астана, Алматы, Шымкент) ұлттық репрезентативті іріктеме бойынша (8000 респондент) жүргізілді. Әрі қарай мәтінде зерттеу әдістемесі келтірілген.
Алынған нәтижелер негізінде (Нұрғалиева М. М., Ахметжанов С. Б., Мусина А. М., Өмірзақов М. Е., Ақатаев А. А., Мамажанова А. Ә.) құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің Ұлттық индексі (ҚБМТҰИ, Индекс) әзірленді және ғылым туындысына авторлық құқық алуға ұсынылды.
Әдістеменің сипаттамасы
Қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті және қауіпсіздікті қамтамасыз ету үшін құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушілікті қалыптастыру өте маңызды. Құқық бұзушылықтарға төзімділік деңгейі халықтың құқықтық мәдениетінің маңызды көрсеткіші болып табылады. Бұл қоғамның қылмыстар мен заң бұзушылықтарға деген көзқарасын, сондай-ақ қоғамның құқықтық нормалар мен қағидаларды қабылдауға және қолдауға дайындығын көрсетеді.
Құқық бұзушылыққа төзбеушілік деңгейі неғұрлым төмен болса, халықтың құқықтық мәдениеті соғұрлым жоғары болады. Бұл дегеніміз, қоғам қылмыстық және заңсыз әрекеттерді ақтамайды немесе оған жол бермейді, ал азаматтар заңды сақтаудың маңыздылығын түсінеді. Құқық бұзушылықтарға төзбеушіліктің төмен деңгейі күшті құқықтық жүйенің, тиімді құқық қорғау қызметінің болуын да көрсетуі мүмкін. Сондықтан құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушілікті қалыптастыру қоғамдағы құқықтық мәдениетті дамыту үшін маңызды міндет болып табылады.
Қазақстан өз дамуында заң мен тәртіпке баса назар аударады. Мемлекет басшысы Қ. К. Тоқаев өз сөздері мен бастамаларында азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениетін арттырудың маңыздылығын бірнеше рет атап өтті. Өз кезегінде, «Заң және тәртіп» қағидатын іске асырудың тиімділігі тиісінше құқық бұзушылықтардың барлық түрлеріне бітіспес қатынасты қалыптастыру шараларын үнемі бағалап, түзету қажет. Сонымен, құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушілік саясатын бағалау құралдарының бірі азаматтардың құқықтық санасы мен мәдениетінің деңгейін үнемі өлшеу болып табылады. Мұндай зерттеулердің нәтижелерін ұсынудың ең ауқымды нысаны Құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің ұлттық индексі болып табылады.
Айта кету керек, халықтың құқықтық сана деңгейінің тенденцияларын бақылау және шараларды түзету үшін ашық, түсінікті және күмән тудырмайтын бірыңғай әдістеме бойынша үнемі өлшеулер жүргізу қажет.
Осыған байланысты азаматтардың құқық бұзушылықтың әртүрлі түрлеріне қатынасын ескеретін жеке индексті әзірлеу қажеттілігі өзекті болып отыр.
Осылайша, ұсынылған Құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік ұлттық индексі – бұл азаматтардың әртүрлі құқық бұзушылықтарға деген көзқарасының жиынтық көрсеткіші, ол респонденттердің пікірлері мен өзін-өзі бағалауы негізінде құрылады.
Құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушіліктің ұлттық индексін құрудың негізгі көрсеткіштері әртүрлі құқық бұзушылықтарға тап болған кездегі мінез-құлық тәжірибелері туралы пікір болады.
ҚБМТҰИ мақсаты – азаматтардың Қазақстан Республикасындағы құқық бұзушылықтарға төзбеушілік деңгейі мен көзқарасын бағалау.
Зерттеу нысаны: Қазақстан Республикасының халқы 18 жастан асқан.
Зерттеу пәні: Қазақстандағы құқық бұзушылық түрлеріне қатынасы.
ҚБМТҰИ индикаторлары: құқық бұзушылыққа төзбеушілік пен қарым-қатынас деңгейін өлшеу кезінде субъективті индикаторлар қолданылады.
Зерттеу міндеттері:
— Халықтың әртүрлі құқық бұзушылық түрлеріне төзімділік деңгейін бағалау;
— Мінез-құлық практикасын, азаматтардың құқық бұзушылық жағдайларына реакциясын талдау;
— Құқық бұзушылықтың алдын алуға және оған қарсы күреске жеке қатысуға дайындық деңгейін бағалау;
— Азаматтардың құқық қорғау органдарына жәрдемдесудегі уәждемесін талдау;
— Құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің өңірлік картасын дайындау.
Зерттеу әдістері: социологиялық ақпаратты жинау 18 жастан асқан халыққа жаппай сауалнама жүргізу әдісімен жүзеге асырылды – Е-Социс платформасы негізінде стандартталған жеке сұхбат (face-to-face).
Бастапқы деректерді жинау құралы логикалық құрылымдалған сауалнама – социологиялық зерттеу сауалнамасы болып табылады.
География және зерттеу жүргізу күндері: 17 облыс және Астана, Алматы және Шымкент қалалары. Зерттеу 2023 жылдың қараша-желтоқсан айларында жүргізілді.
Социологиялық зерттеу үлгісі:
Іріктемелі жиынтықтың көлемі 8000 респондентті құрайды. Қалалардың іріктемелі жиынтығын құру 18 жастан асқан және гендерлік, жас бөліністеріндегі халықтың құрылымын пропорционалды түрде білдіретін квоталар негізінде жүзеге асырылды. Іріктемені есептеу кезінде 2023 жылдың басындағы ҚР Ұлттық статистика бюросының статистикалық деректері пайдаланылды.
Құрылым типі бойынша іріктеме көп сатылы, пропорционалды стратификацияланған және респонденттердің соңғы сатысында квоталық іріктеуі арқылы. Квоталар: қоныстану түрі, респонденттердің жынысы мен жасы.
Өңірлерде, бір-біріне қарамастан, іріктеудің барлық бастапқы бірліктері елді мекендердің санаттарына сәйкес деңгейлерге бөлінді:
1) республикалық маңызы бар қалалар;
2) облыстық маңызы бар қалалар;
3) аудандық маңызы бар қалалар;
4) кенттер мен ауылдық елді мекендер.
Іріктеменің жалпы көлемі барлық 20 өңірге тең бөлінді (әр өңірде 400 респонденттен), одан әрі іріктеу үшін бас жиынтықтың өңірлік сипаттамаларына сәйкес пропорционалды өлшеу қолданылды.
Әр облыста іріктеме көлемі (400 респондент) осы облыстың ересек тұрғындарының санына пропорционалды түрде қалалық және ауылдық тұрғындар арасында бөлінеді. Іріктеудің бастапқы бірліктерінің саны бір қаладағы/ауылдық аудандағы респонденттердің орташа санына (20-25 респондент) шектеу негізінде айқындалды.
Қалалық елді мекендерде жалпы жиынтықтың барлық элементтерінің іріктемеге түсу ықтималдығын бірдей қамтамасыз ету үшін сайлау учаскелерін қарапайым кездейсоқ іріктеу жүргізілді. Аудан орталықтары мен ауылдарда респонденттерді іріктеу орталық-шеткі, солтүстік-оңтүстік, шығыс-батыс қағидаты бойынша жүргізіледі.
Қалаларда, сондай-ақ ауылдық елді мекендерде/кенттерде іріктелген сайлау учаскелерінің саны сауалнаманың бір нүктесінде (5-9 респондент) респонденттердің орташа санына шектеу негізінде айқындалды.
Азаматтардың құқық бұзушылықтарға төзбеушілік деңгейі мен көзқарасын зерделеу мақсатында зерттеу құралдарына құқық бұзушылықтың әртүрлі нысандары бар жағдайларда мінез-құлық реакциялары мен тәжірибелерін анықтауға бағытталған мәселелер енгізілген. Сонымен, респонденттерге келесі сұрақ қойылды: «Айтыңызшы, Сіз келесі құқық бұзушылықтарға куә болған жағдайда қалай әрекет етесіз?», сондай-ақ әр түрлі бұзушылықтардың тізімі ұсынылған, онда респондент әр түрге бір жауап беруі керек еді (1-кестені қараңыз). Әлеуметтік-демографиялық блокты қоса алғанда, мәселелердің жалпы саны 22 құрады. Барлығы 8024 валидтік сауалнама алынды.
Әрі қарай индексті есептеу үшін 9 айнымалы пайдаланылды, олардың жауаптары Ликерт шкаласы бойынша бағаланды, онда 1-Құқық бұзушылықтың куәгері болған кезде араласпауды білдіреді, 3-құқық бұзушылықтың куәгері болған кезде жеке қатысуға толық дайын болу («ауызша ескертемін», «құқық қорғау органдарына хабарлаймын», «бұл туралы әлеуметтік желілерде жазамын», сондай-ақ жауап нұсқасы алынып тасталды «96. Білмеймін, кездестірмедім»).
Кесте 1. Сұрақ: «Айтыңызшы, келесі құқық бұзушылықтарға куә болған жағдайда сіз әдетте қалай әрекет етесіз?»
| № | 1.Араласпаймын | 2. Жағдайға байланысты | 3. Араласамын | 96. Білмеймін, кездестірмедім | |||
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Мен ауызша ескерту жасаймын | Құқық қорғау органдарына хабарлаймын | Бұл туралы әлеуметтік желіде жазамын | |||||
| 1 | Қоғамдық орындарда балағат сөздер айту, балағат сөздер айту | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 2 | Дұрыс емес жерлерде тасталған темекі тұқылдары және көшеде түкіру | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 3 | Вандализм, мүліктің бүлінуі (қабырғалар мен қоршауларға балағат сөздер жазу және т. б.) | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 4 | Тұрмыстық қоқысты дұрыс емес жерге лақтыру | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 5 | Қоғамдық орындардағы төбелес | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 6 | Отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылық | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 7 | Жаяу жүргіншілердің ЖҚЕ ережелерін бұзуы және орындамауы | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 8 | Жүргізушілердің ЖҚЕ ережелерін бұзуы және орындамауы | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 |
| 9Ұрлық | 1 | 2 | 3 | 4 | 5 | 96 | |
Бірінші кезеңде әр айнымалы үшін орташа мәндер есептелді. Әрі қарай, бір диапазонға келтіру үшін деректерді сызықтық масштабтау жүргізілді (есептеулер үшін 2-кестені қараңыз). Талдаудың келесі кезеңінде айнымалылар тобы бойынша орташа арифметикалық мән есептелді. Нәтижесінде 0-ден 100 баллға дейінгі мәнді қабылдау үшін қорытынды деректер қалыпқа келтірілді.
Әрі қарай зерттеу тобы әзірлеген ұлттық құқық бұзушылыққа мүлдем төзбеушілік индексін есептеу формуласы берілген:
мұнда
x_max – айнымалы шкаланың максималды мәні,
x – айнымалының орташа мәні,
∑_(i=1)^9– масштабталған айнымалылар мәндерінің қосындысы
Кесте 2. Құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің ұлттық индексін қалыптастыру үшін есептеулер
| Құқық бұзушылық түрлері | Орташа баға | Деректерді сызықтық масштабтау |
|---|---|---|
| Қоғамдық орындарда балағат сөздер айту, балағат сөздер айту | 2,08 | 5,42 |
| Дұрыс емес жерлерде тасталған темекі тұқылдары және көшеде түкіру | 2,11 | 5,54 |
| Вандализм, мүліктің бүлінуі (қабырғалар мен қоршауларға балағат сөздер жазу және т. б.) | 2,19 | 5,97 |
| Тұрмыстық қоқысты дұрыс емес жерге лақтыру | 2,27 | 6,37 |
| Қоғамдық орындардағы төбелес | 2,15 | 5,77 |
| Отбасылық және тұрмыстық зорлық-зомбылық | 2,20 | 6,00 |
| Жаяу жүргіншілердің ЖҚЕ ережелерін бұзуы және орындамауы | 2,09 | 5,43 |
| Жүргізушілердің ЖҚЕ ережелерін бұзуы және орындамауы | 2,05 | 5,25 |
| Ұрлық | 2,37 | 6,85 |
Индекс мәні 100 балдық шкала бойынша бағаланады, мұнда:
100 балл (максимум) құқық бұзушылыққа жоғары төзімділікті және қоғамда құқықтық мәдениеттің жоқтығын білдіреді,
0 балл (минимум) мүлдем төзбеушілікті, жоғары құқықтық сананы және азаматтардың құқықтық мәдениетін білдіреді. Басқаша айтқанда, индекс көрсеткіштері неғұрлым төмен болса, халықтың құқықтық мәдениетінің деңгейі соғұрлым жоғары болады.
Осылайша, әлеуметтанулық зерттеу деректеріне сәйкес, Қазақстандағы Құқық бұзушылықтарға мүлдем төзбеушіліктің ұлттық индексі 41,56 балды құрады.
Азаматтардың құқықтық санасы мен құқықтық мәдениеті деңгейінің динамикасы мен өзгеруін қадағалау мақсатында жүйелі түрде өлшеулер жүргізу маңызды, бұл қабылданған шаралардың тиімділігін бағалауға және қандай аспектілер қосымша жұмысты қажет ететінін түсінуге мүмкіндік береді.
Қазіргі уақытта жиілігі екі жылда 1 рет ҚБМТҰИ-ны өлшеу бойынша зерттеу жүргізу жоспарлануда.