Бүгінде еліміздің тері өнеркәсібі үлкен проблемаларды бастан кешіруде. Ірі қара және ұсақ мал терілерінің көпшілігі жойылып, кәсіпорындарда өңделмейді.
Сарапшылардың пікірінше, Қазақстанның былғары шикізатын тереңірек өңдеуді жолға қоюға әлеуеті зор, дегенмен, төменде көрсетілген бірқатар мәселелерге байланысты былғары өнеркәсібі келешегі жоқ болып қалып отыр.
Қазіргі уақытта республикада терілерді бастапқы өңдеу бойынша 10 кәсіпорын (Ақмола, Ақтөбе, Батыс Қазақстан, Қостанай, Павлодар, Оңтүстік Қазақстан, Шығыс Қазақстан, Алматы және Жамбыл (2 кәсіпорын) облыстары) жүк тиеу қабілеті 3,2 миллионға дейін тері және жүнді бастапқы өңдеу бойынша 14 кәсіпорын (БҚО, Атырау, Қостанай, Ақмола, Шығыс Қазақстан, Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл және Павлодар) (2 кәсіпорын) облыстар) қуаттылығы 40,6 мың тоннаға дейін жұмыс істейді.
Былғары және соған байланысты бұйымдар секторында небәрі 700 адам жұмыс істейді.
Анықтама үшін: Түркияда 1 миллионнан астам адам жұмыс істейтін 2 мыңнан астам кәсіпорын, Үндістанда – 2 мың (4,4 миллион адам жұмыс істейді), Ресейде – 1684 зауыт, жұмыс істейтін (42,6 мың адам) бар.
Статистикалық мәліметтерге сүйенсек, 2022 жылы елімізде 3,4 миллион ірі қара және 8 мыңға жуық ұсақ мал терісі өндірілген. Алайда өңдеушілер ірі қара мал терісінің тек 14 пайызын (481 мың) бастапқы өңдеуге қабылдады. 5% (228 мың) шикізат түрінде шетелге экспортталды. Қалған 2,7 миллион тері (81%) сатылған жоқ.
Анықтама үшін: Түркияның экспорты – 2 миллиард АҚШ доллары, Үндістанның – 4,8 миллиард АҚШ доллары, Қытайдың – 37 миллиард АҚШ доллары, Ресейдің – 208 миллион АҚШ доллары.
Қой мен жылқы терілеріне қатысты жағдай одан да қиын, өңдеуші кәсіпорындар оларды мүлде сатып алмайды. Бұл 3 миллионға жуық ірі қара мал терісі және ұсақ мал мен жылқы терісінің жай ғана қоқыс жәшігіне лақтырылуына әкеліп соғады.
Қой жүнін алғашқы өңдеуге келетін болсақ, елімізде 40 мың тоннаға жуық өнім өндірілсе, оның 7 мың тоннасы немесе 18 пайызы ғана өңдеуге қабылданған.
Бүгінгі таңда шикізатты өңдеудің нашар дамуының бір себебі оның сапасының төмендігі және отандық өңдеуші кәсіпорындардың да, экспорттаушылардың да талаптарына сәйкес келмеуі болып табылады.
Мәселен, өндірілген 40 мың тонна қой жүнінің 33 пайызы ғана өңдеуге жарамды болса, ірі қара мен қой терісі бойынша да осындай жағдай.
Ауыл шаруашылығы саласындағы ғалымдардың пайымдауынша, жүнді өңдеу саласындағы күрделі жағдай генотиптік фактормен, яғни әртүрлі қой тұқымдарын шағылыстыру нәтижесінде малдың тұқымдық қасиеттерінің бұзылуымен байланысты.
Елімізде нарықта сұранысқа ие жүнді беретін меринос қойы аз. Қазір республиканың жалпы көлемінде биязы жүннің үлесі 30 пайызға жетпейді. Оның үстіне, қолжетімдісі жоғары сапалы сыныптарға сәйкес келмейді. Ал еліміздегі барлық өңдеу кәсіпорындары биязы жүнге бағытталған.
Тиісті ветеринариялық қызметтің болмауы малдың тері ауруларына әкеліп соқтырады, нәтижесінде олардың терісінде ақаулар пайда болып, жүн сапасын төмендетеді.
Шикізат сапасының төмендеуіне ықпал ететін тағы бір фактор – ауылдарда малды технологиялық союдың жоқтығы. Малды союдың 70%-ға жуығы терілерін сою мен сақтаудың тиісті технологиясы жоқ жеке шаруашылықтарда болады. Бұл да терілердің зақымдалуына және өңдеуге жарамсыздығына әкеледі.
Мәселенің шешімі ретінде, Ауыл шаруашылығы министрлігі ірі қара мен ұсақ малдың терісін ұнтақтайтын зауыт ашу туралы шешім қабылдады, Сол жерде соңғы өнім жем және желатин болады. Ал қой жүнінен қосымша құны төмен жылу сақтайтын құрылыс материалдарын шығаруды жоспарлапнып отыр.
Мұндай шешім ауыл шаруашылығын дамытудың ұзақ мерзімді мақсаттарына сәйкес келмейді, өйткені ол терілерді озық өңдеуден немесе экспорттаудан жоғары пайда алу мүмкіндіктерін жіберіп алады. Осылайша, халықаралық нарықта өнеркәсіптік сойылған және дұрыс дайындалған бір ұсақ қой терісінің бағасы $100 шегінде өзгереді. Теріні тереңірек өңдеу арқылы жоғары қосымша құн және көбірек жұмыс орындары болады.
Былғары және одан жасалған бұйымдарды өндірудің әлемдік тәжірибесін талдау көрсеткейндей, күшті шикізат базасына қарамастан мемлекеттік қолдау шараларынсыз және бизнестің жауапты көзқарасынсыз шикізатты терең өңдеуге жағдай жасау немесе ең болмағанда өнімнің ауқымды экспортын жолға қою мүмкін емес.
Осылайша, 30 жылдан астам уақыт бойы қолданылып келе жатқан шетелден былғары импортына шектеулер мен салықтан босату түріндегі өндірушілерге кең қолдау көрсеткен Түркия тәжірибесіне назар аударған жөн. Сонымен қатар, жоғары сапалы жүн мен тері алуға бағытталған асылдандыру жұмыстары да жолға қойылады.
Үндістанда былғары өнеркәсібі заманауи технологиялар мен аралас салаларды (ветеринария және т.б.) мақсатты қолдаудың арқасында күшті. Үндістан үкіметі сонымен қатар «Былғары экспорты жөніндегі кеңес», «Орталық былғары ғылыми-зерттеу институты», «Аяқ киімді жобалау және әзірлеу институты» сияқты бірқатар мекемелерді құрды. Олар ғылыми-зерттеу және өнімді экспорттау саласында өндіріске қолдау көрсетеді.
Ресей Федерациясында былғары өнеркәсібін қолдау шаралары РФ жеңіл өнеркәсібін дамыту шеңберінде ұсынылады және келесілерді көздейді:
— айналым қаражатын толықтыруға және жаңа жабдықты сатып алуға бағытталған несиелерге қызмет көрсетуге несие сомасы мен жабдық құнының 50%-ына дейін субсидия беру;
— несие сомасының 70%-ына дейін ескірген жабдықты ауыстыруға бағытталған несиелер бойынша мемлекет тарапынан банктерге кепілдік беру;
— өнеркәсіптік кеңістікті сатып алу және абаттандыру үшін 7 жыл мерзімге жылдық 5% мөлшерлемемен өнеркәсіптік ипотеканы беру және басқа да шаралар (жеңілдікті салық және әкімшілік режимдер, тауарлар экспортын субсидиялау шығындардың 80% дейін) , арнайы инвестициялық келісімшарттар).
Қалыптасқан жағдайды ескере отырып, келесі шараларды қарастыру ұсынылады:
1. Ауылдық елді мекендерде жеке қосалқы шаруашылықтар кооперативтерінің цех салуға кеткен шығындардың бір бөлігін 50%-ға дейін өтеу арқылы мамандандырылған мал сою цехтарын салуды ынталандыру;
2. Жеке қосалқы шаруашылық субъектілерінің малды өнеркәсіптік союға тапсыруын қолдау тетіктерін енгізу. Цехта тегін союды қамтамасыз ету немесе шалғай елді мекеннен мал жеткізуге кеткен шығындардың бір бөлігін өтеу ұсынылды;
3. Малдың терісі мен жүнінің сапасын сақтау үшін ветеринариялық бақылауды жақсарту және асылдандыру қызметінің сапасын арттыру бойынша нақты шараларды әзірлеу;
4. Меринос қойының тұқымын көбейтуге байланысты салықтық преференциялар арқылы жеке қосалқы шаруашылық кооперативтері мен асыл тұқымды қой шаруашылықтарын ұсақ қой шаруашылығын дамытуға ынталандыру.