Өндірістік жарақаттарды азайту бойынша
ынталандыруды шаралары
ҚР СЖРА Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, соңғы 5 жылда өндірістік жарақаттан зардап шеккендер санының өсуі 13,4%-ды құрады (2018 жылы – 2160 адам, 2019 жылы – 2111 адам, 2020 жылы – 2033 адам, 2021 жылы – 2133 адам, 2022 – 2449 адам). 2020 жылдың салыстырмалы түрде төмен көрсеткіші ковид пандемиясымен байланысты, онда көптеген кәсіпорындар өз өндірістерін тоқтатуға мәжбүр болды.
2023 жылы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Еңбек ресурстары орталығының мәліметтері бойынша еліміздің кәсіпорындарында 1 474 адам жарақат алған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 0,6%-ға артық. Оның ішінде 251 адам қайтыс болды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 22,8%-ға артық, ал 1 223 адам мүгедектікке байланысты зейнетке ерте шығуға мәжбүр болды.
Бұл ретте, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің ведомстволық статистикасы (1 465 зардап шеккен) мен ҚР СЖРА ҰСБ ресми статистикасы (2 449 зардап шеккен) арасында айтарлықтай айырмашылықтар (2 есе) бар екенін атап өткен жөн. Ведомстволық статистикада жарақат алған жұмысшылар мен еңбек шарты бойынша жұмысқа орналасқандар есепке алынады, ал ресми статистика медициналық мекемелерге жүгінген адамдардың санына негізделеді. «Ведомстволық» адамдар әлеуметтік және материалдық көмек алады. Ал, «ресмилер» қатарынан жылына 1000-ға жуық адам өндірістік жарақат алса да әлеуметтік көмексіз қалады.
Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ) 100 мың қызметкерге шаққандағы өліммен аяқталатын өндірістік жарақаттар бойынша дүниежүзілік рейтингінде Қазақстан 4,3 көрсеткішімен, 83-тің ішінде 58-ші орында, бұл әлемнің дамыған елдерімен салыстырғанда айтарлықтай жоғары, Германияда – 0,7, Жапонияда – 1,5. Сонымен қатар, ХЕҰ индикаторы бойынша жасырын жарақаттардың жоғары деңгейі бар, ол өліммен аяқталмаған және өліммен аяқталатын жағдайлардың арақатынасымен анықталады. 2022 жылдың соңында Қазақстанда бұл көрсеткіш 11:1 (Финляндия – 5750:1, Германия – 1811:1) болды.
Дәстүрлі түрде елдегі ең жарақаттанған салалар тау-кен өнеркәсібі, металлургия және құрылыс салалары болып табылады, оларда жалпы санның 31,4%-ы жарақат алған.
Жазатайым оқиғалардың негізгі себептері жәбірленушінің өзінің өрескел абайсыздығы – 33,3%, жұмысты қанағаттанарлықсыз ұйымдастыру – 28,1%, қауіпсіздік және еңбекті қорғау ережелерін бұзу – 9,3% және басқалары – 8,4%.
Бүгінгі таңда өндірістік жарақаттар мемлекет пен бизнеске экономикалық шығын әкеледі, өйткені олар жыл сайын өсіп келеді. 2023 жылы Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорынан (МӘСҚ) еңбекке қабілеттілігін жоғалтқан 100 мыңнан астам адам (2022 жылы 97,6 мың) 38,7 млрд.теңге сомасында әлеуметтік жәрдемақы алды, бұл 2022 жылмен салыстырғанда 27%-ға артық. Сондай-ақ, асыраушысынан айырылған 64,3 мың (2022 жылы 61,4 мың) отбасына 26,8 млрд теңге төленді, бұл өткен жылмен салыстырғанда 26%-ға артық. Отбасының коэффициенті 3,6 болса, жыл сайын орта есеппен 500-ден астам бала мен әйел жалғыз асыраушысыз қалады.
Ел кәсіпорындарының жазатайым оқиғалардан тікелей шығыны (ақшалай) 2022 жылы 4,1 млрд теңгені құрады, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 56%-ға артық. Бұл ретте кәсіпорындардың экономикалық шығындары жанамаларды (тоқырау, кәсіпорынның тоқтап қалуы) есепке алғанда тікелей шығындардан 2,5-4 есе жоғары бағаланады.Мысалы, ЭЫДҰ елдерінде өндірістік жарақаттар мен кәсіптік ауруларға байланысты экономикалық шығындар ЖІӨ-нің 3%-ына жетеді. Еңбекті қорғау саласындағы қазақстандық шындықты ескере отырып, бұл көрсеткіш 6 пайызды құрайды, бұл ел бюджетінің денсаулық сақтау саласына бөлінетін жыл сайынғы шығыстарына сәйкес келеді деп қорытынды жасауға болады.
Бүгінгі таңда азаматтардың салауатты және қауіпсіз еңбек жағдайларына конституциялық құқықтарын жүзеге асыруды қамтамасыз ету – елдегі мемлекеттік саясаттың басым бағыттарының бірі. Еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін елімізде жұмысшылардың денсаулығы мен қауіпсіздігін сақтауға бағытталған кешенді шаралар қабылдануда. Атап айтқанда, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша стандарттар енгізілді, оған 536 кәсіпорын қосылған «нөлдік жарақат – Vision Zero» тұжырымдамасы насихатталуда.
2023 жылы 2030 жылға дейінгі қауіпсіз еңбек тұжырымдамасы әзірленіп, қабылданды. 2024 жылы Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі жанынан еңбек инспекциясын жергілікті атқарушы органдардан министрлікке беріледі және жеке Мемлекеттік еңбек инспекциясы жөніндегі комитет құрылады.
Бұл шаралардың барлығы Қазақстанда еңбекті қорғаудың маңыздылығын көрсетеді. Дегенмен, қабылданған шараларға қарамастан, елімізде өндірістік жарақаттану деңгейі әлі де жоғары.
Бұл жағдайдың себептерінің бірі жұмыс берушілерді еңбек жағдайын жақсартуға ынталандыратын экономикалық шаралардың жоқтығы және бақылау шараларының басымдығы болып табылады. Бұл шараның үстемдігіне қарамастан, мемлекеттік еңбек инспекторлары бір мемлекеттік инспекторға орта есеппен 1400 заңды тұлға мен 4000-нан астам жеке кәсіпкерден келетіндіктен және олардың бақылау функциясын физикалық тұрғыда атқара алмайтындығынан мемлекеттік еңбек инспекторлары өз міндеттерін орындай алмай отыр.
Сонымен қатар, қаржылық мүмкіндіктердің жоқтығы, сондай-ақ қолданыстағы еңбекті қорғау стандарттары мен ережелерінің жетілдірілмегендігі көптеген кәсіпорындарда еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша инженерлердің болмауына әкелді.
Мұндай мамандар болса да, бұл жауапкершілік жиі біріктіріледі. Осылайша, ресми деректер бойынша олардың саны республика бойынша 18 мыңға жуық болуы керек, бірақ іс жүзінде 2,4 мың болып табылады, бұл еңбек заңнамасының талаптарынан 7,5 есеге төмен (ҚР Еңбек кодексінің 202-бабы). 50 адамнан асатын кәсіпорындардың штатында еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау бойынша маман болуы керек).
Бұл мәліметтерді ХЕҰ есептері растайды, мұнда Қазақстанда 10 000 қызметкерге 0,3 ғана еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау маманы келеді, ал, мысалы, Қытайда – 2,4, Германияда – 1,4, Латвияда – 1,3.
Бұл ретте үкімет 2024 жылға экономикалық ынталандыратын бірден-бір шара – екі құрамды сақтандыру тарифін енгізуді жоспарлап отыр. Үкіметтің айтуынша, бұл 2030 жылға қарай жұмысшыларды жазатайым оқиғалардан міндетті сақтандыру жүйесімен қамтуды 90%-ға дейін арттырады.
Дегенмен, қазірдің өзінде жұмыс берушілердің қызметкерлерді сақтандыруға деген қызығушылығының төмендеуі байқалады, өйткені зардап шеккен қызметкерлерге өтемақы төлеуге байланысты қаржылық жүктеме сақтандыру ұйымдарынан жұмыс берушілерге ауысты. Нәтижесінде заңды тұлғалардың 32%-ы ғана қызметкерлерді жазатайым оқиғалардан сақтандырды. Жұмысшылардың 54%-ы ғана сақтандыру жүйесімен қамтылған. Сонымен қатар, статистикада көлеңкелі жұмыспен қамтылған жұмысшылар есепке алынбайды.
Осылайша, еңбекті қорғаудың ұлттық жүйесі экономикалық ынталандыру шараларын кеңінен енгізу және мемлекеттен жұмыс берушіге жауапкершілікті қайта бөлу мақсатында қайта жүктеуді талап етеді. Мемлекет жұмыс берушiлердiң өз кәсiпорындарындағы еңбек жағдайларын жақсартуға мүдделiлiгiне ықпал ететiн құқықтық және экономикалық жағдайларды жасауға тиiс.
Дүниежүзілік тәжірибеде өндірістік жарақаттануды төмендетуге салық жеңілдіктерін, субсидияларды, жеделдетілген амортизацияны, инвестицияларды ынталандыруды және сақтандыру сыйлықақыларын азайтуды қоса алғанда, әртүрлі экономикалық шаралар арқылы қол жеткізіледі.
Шетел мемлекеттерінің еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын экономикалық ынталандыру тәжірибесін салыстырмалы талдау тәжірибемізде қолдануға болатын қызықты механизмдерді анықтады:
- Қауіпсіз жабдықты сатып алатын (Франция, Германия, Ирландия, Италия және Ұлыбритания тәжірибесі) немесе еңбек қауіпсіздігінің белгілі бір стандарттарын (Жапония мен Оңтүстік Корея тәжірибесі) сақтауға тырысатын бизнес үшін салық жеңілдіктері.
- Қауіпті және ескірген жабдықты баланстан есептен шығару (Голландия), сондай-ақ еңбекті қорғау қорларын (Финляндия және Швеция) құратын компанияларға салық жеңілдіктері арқылы жеделдетілген амортизация. Сонымен қатар, әртүрлі елдердегі қолданыстағы экономикалық ынталандыру жүйелері жалпы еуропалық нарықтағы сауда еркіндігіне әсер етпейді.
- Дүниежүзілік тәжірибеде қауіпсіз жабдықты (ЭЫДҰ) сатып алуға мемлекеттік субсидиялар мен жеңілдікті несиелер кеңінен қолданылады.
- Сақтандыру сыйлықақыларын саралау. Еңбекті қорғау саласында оң нәтижелерге қол жеткізген кәсіпорындар базалық тарифтің 10-нан 40%-ға дейін жеңілдік ала алады (Ресей, Оңтүстік Корея, Италия және т.б.). Канада мен Францияда еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғау шығындары неғұрлым жоғары болса, сақтандыру тарифі соғұрлым төмен болады.
Еңбек қауіпсіздігін ынталандырудың шетелдік тәжірибесіне шолу бүкіл әлем елдерінің еңбек жағдайлары мен қауіпсіздікті жақсартуға экономикалық әсер ету мәселелеріне үлкен көңіл бөлетінін көрсетеді. Еңбек қауіпсіздігін ынталандырудың әртүрлі механизмдерін қолдану жарақат алу қаупін азайтып қана қоймайды, сонымен қатар еңбек өнімділігін арттырады, өндіріс шығындарын азайтады және бәсекеге қабілеттілікті арттырады.
Қазақстандағы еңбек қауіпсіздігін басқарудың қолданыстағы жүйесі қазіргі уақытта жұмысшылардың өндірістегі жарақаттары мен ауруларын азайтуға көмектеспейді, жұмыс берушілерді еңбек жағдайларын жақсартуға ынталандырмайды және олардың алдын алуға емес, оның зардаптарын өтеуге бағытталған.