(АҚШ, Канада, Қытай тәжірибесі)
Соңғы жылдары әлемде криптовалюта нарығының қарқынды өсуі байқалады. 2021 жылғы желтоқсанда криптовалютаны капиталдандырудың жиынтық көлемі 2,3 трлн. АҚШ долларына жетті (2020 жылғы желтоқсан – 1 трлн. доллар).
АҚШ
Кембридж индексіне* сәйкес биткоиндерінің электр энергиясын тұтынуда АҚШ криптовалюталар майнингі* бойынша бүкіл нарықтың 35,4% үлесімен алда (Қазақстанның әлемдік өндірістегі үлесі 18,1% немесе әлемде 2 орынды құрайды). АҚШ-та криптовалюта өндірісінің өсуі Қытайда майнингке тыйым салу және ірі компаниялардың жабдықтарын ел аумағына тасымалдауы арқылы қол жеткізілді. Билік сонымен қатар криптонарыққа қолайлы жағдай жасады. Мысалы, Вайоминг штатында криптовалютаны ішінара ақша деп танитын және криптовалютаны қаржы ұйымдарында сақтауға мүмкіндік беретін бірқатар заңдар қабылданды. Осылайша, штатта АҚШ-тағы алғашқы криптовалюта банкі пайда болды.
АҚШ заңнамасы криптовалюталарды «виртуалды валюталарға*» жатқызады. 2014 жылдан бастап криптовалюта мүлікке теңестірілді, сондықтан цифрлық валютаға ие болу (капитал өсімінен түсетін кірісті қоса алғанда) және майнингпен айналысуға салық салынады.
АҚШ-тың ішкі кірістер қызметі криптовалютадағы жалақыға, азаматтық-құқықтық келісімшарт бойынша контрагенттердің қызметтері үшін төлемдерге табыс салығын салуды міндеттеді. Сонымен қатар, төлемдер туралы ақпарат тиісті мекемелерге хабарлануы керек және кірістер доллармен жариялануы керек.
Криптовалюта саласында қызмет көрсетушілерді міндетті тіркеу/лицензиялау және ақшаны жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл саласындағы талаптарды орындау туралы талап енгізілді.
Криптовалютаны пайдалануға байланысты қызметтің жекелеген түрлеріне (сату және айырбастау жөніндегі қызмет) банк құпиясы туралы заңнаманың талаптары қолданылады.
Криптовалюта және токендерді* шығару жөніндегі операциялар жекелеген жағдайларда бағалы қағаздарды орналастыру ретінде жіктелуі мүмкін, тиісінше бағалы қағаздарға қолданылатын талаптармен реттеледі.
2021 жылдың қараша айынан бастап криптоброкерлер мен операторлар салық қызметіне 10 мың АҚШ долларынан асатын кез-келген мәмілелер туралы хабарлауы керек. Ақшалай операциялар кезінде алушы жөнелтушінің жеке деректерін, транзакцияның сипатын тексеруге және тіркеуге міндеттенеді, содан кейін ол туралы тиісті ведомствоға 15 күн ішінде хабарлайды.
Канада
Электр энергиясының төмен бағасымен (әсіресе Квебек провинциясында, мұнда ірі электр станциялары орналасқан су ресурстарының 40%-ы шоғырланған) Канада криптовалюта өндірісі бойынша әлемде 4-ші орында (9,6% үлес). Канада сонымен қатар криптовалюта қызметтерін жеткізушілер үшін ақшаны жылыстатуға қарсы шараларды мақұлдаған және криптонарықтың инвесторларының мүдделерін қорғайтын әлемдегі алғашқы ел болды.
Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, криптовалюта «виртуалды валюта» болып саналады. Канадалық тұрғындарға биткоиндерді сатып алуға және сатуға, тіпті криптовалюталарды тауарларды сатып алуға және қызметтерге ақы төлеуге заңды түрде рұқсат етілген.
Криптовалютаны пайдалана отырып төлем операцияларына бартерлік мәмілелер ретінде салық салынады, сондай-ақ оларға ақшаны жылыстатуға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жөніндегі шараларға қойылатын жалпы талаптар, контрагенттерді* сәйкестендіру жөніндегі рәсім қолданылады.
2017 жылғы 24 тамызда Канадалық бағалы қағаздар нарығын реттеушілер қауымдастығы (СSA) криптовалюта шығару жөніндегі нұсқаулықты, атап айтқанда, шығарылатын криптовалютаны/токендерді бағалы қағаздарға немесе өзге мүлікке жатқызу өлшемшарттарын таратты.
2021 жылы CSA канадалықтарға қызмет ұсынатын және/немесе канадалық бағалы қағаздар биржаларында тізімделген криптовалютамен айналысатын компаниялар үшін нормативтік-құқықтық базаға айқындық енгізді. Негізгі өзгеріс – канадалық клиенттерге сақтау қызметтерін ұсынатын криптоактивтердің сауда платформаларын, сондай-ақ жарнама, маркетинг және әлеуметтік желілерді пайдалануға қатысты талаптарды тіркеудің нақты режимін қабылдау.
Қытай
Қытай экономикалық және қаржылық тәртіптерін бұзуға байланысты (ақшаны жылыстатудың жиі жағдайлары, заңсыз қаражат жинау, алаяқтық, пирамида қызметі және басқа да заңсыз әрекеттер) криптовалюталарды пайдалануды дәйекті түрде шектейді.
Қытайда криптонарыққа тыйым салынғанға дейін бұл саладан жылдық табыс шамамен 6 миллиард долларды құрады.
2013 жылдың 5 желтоқсанында Қытай Халық банкі қытайлық қаржы компанияларына биткоин операцияларын жүргізуге тыйым салды,ал 2017 жылдың қыркүйегінде криптобиржалар мен ICO*-ға тыйым салды.
2018 жылы Қытай Халық банкі шетелдік онлайн-алаңдарда криптовалюталармен жұмыс істеуге тыйым салды. Шетелдік криптовалюта биржалары Қытайда өз қызметтерін ұсына алмайды. 2021 жылдың мамырында криптовалюта майнингіне тыйым салынды.
2021 жылдың қыркүйегінде Қытай Халық Банкі барлық криптовалюталық қаржылық операцияларды заңсыз деп жариялады. Осы сәттен бастап цифрлық валюталармен жасалатын кез келген операциялар заңсыз қаржылық қызмет болып саналады, ал оған қатысты деген күдіктілер қылмыстық қудалауға ұшырайды.
Қытай Халық Банкі интернет-компанияларға, қаржы және төлем компанияларына өз платформаларында криптовалюта саудасын ілгерілетуге бөлек тыйым салды және криптовалюталар, соның ішінде Bitcoin және Tether, нарықта айналымда жүре алмайды, себебі олар фиатты* валюта емес деп жариялады.
Тәуекелдер мен қауіптер
Криптовалюталардың таралуы ел экономикасы мен қаржылық тұрақтылыққа біршама қауіп төндіреді:
— криптовалюталарды тауарлар мен қызметтерге ықтимал төлем құралы ретінде пайдалану ақша айналымының бұзылуы және ұлттық валютаның егемендігін жоғалту қаупін тудырады;
— капиталдың дәстүрлі қаржы жүйесінен криптовалюта нарығына ауысуы салдарынан экономиканың нақты секторын қаржыландыру көлемінің төмендеу қаупі бар, соның салдарынан азаматтар табысының әлеуетті өсу қарқыны төмендейді және жұмыссыздық артады;
— төлем балансы тұрғысынан алғанда, халықтың криптовалютаны жаппай сатып алуы капиталдың елден кетуіне, сәйкесінше елдің валюта бағамының әлсіреуіне әкеледі;
— банк саласынан криптовалюта сегментіне қаражат ағылуы қаупі артады. Азаматтардың криптовалюта сатып алу үшін депозиттерден қаражат шешіп алуы банктердің қаржылық тұрақтылығының төмендеуіне әкеледі ;
— криптовалюта операцияларының анонимділігі қылмыстық іс-әрекет аясында төлемдер жүргізу үшін қолданылады (кірістерді жылыстату, есірткі саудасы, терроризмді қаржыландыру, қаруды заңсыз сату, шетелге қаражатты заңсыз шығару, бопсалау, сыбайлас жемқорлық және т.б.).
Криптовалюта өндірісінің қоршаған ортаға теріс әсерімен байланысты тәуекелдерді ескеру қажет. Қытай ғалымдарының зерттеуі бұған дейін Қытайдағы биткоин өндірісінің көміртегі ізін ірі қалалардың бірінің көмірқышқыл газының шығарындыларының көлемімен салыстыруға болатынын растады, бұл майнингке тыйым салу туралы шешімнің себептерінің бірі болды.
Криптовалюта өндіру процесінде электр энергиясын тұтынудың артуы көміртегі ізінің* артуына ықпал етеді, бұл жаһандық тұрақты даму саласындағы күн тәртібінің мақсаттарына қайшы келеді.
Сонымен қатар, майнинг фермаларының электр энергиясын көп тұтынуы қаланың және басқа да стратегиялық нысандар мен кәсіпорындардың энергия тапшылығына қауіп төндіруі мүмкін (дүние жүзінде криптовалюта өндірісі жылына шамамен 120 тераватт сағатты тұтынады – бұл 45 миллионнан астам адам тұратын Аргентинаның тұтынуынан да көп).
Екібастұз қаласының маңындағы ірі майнинг фермасы 180 МВт тұтынады, бұл Қарағанды қаласының тұтынуына жақын. Аталмыш майнинг фермасында 200 адам тұрақты жұмыспен қамтылған, бұл тұтынылатын энергия көлемімен салыстырғанда аз, ал Қарағандыда 500 мыңнан астам адам жұмыс істейді және тұрады.
Қазақстанда энергия тұтыну бір жыл ішінде 7%-ға ұлғайғанын ескере отырып, майнинг фермалар үшін электр энергиясының тарифтерін (бағаны ұлғайту жағына қарай) тұтынылатын көлемге байланысты қайта қарау әділ болып табылады.
Сонымен қатар, АҚШ пен Канаданың криптовалюта нарығына салық салу тәжірибесін ескере отырып, келесі қажетті қадам – заңды және жеке тұлғалар үшін криптовалюта операцияларынан түскен табысқа (криптовалюта сатып алушылар үшін капитал өсімінен түскен табыс немесе майнерлер үшін бизнес кірісі*) жалпы салық режимін қолдану.
Ірі майнинг фермаларының негізгі пайда алушылары қаржы-олигархиялық топтар болып табылады, олар қазіргі жағдайда қоғам тарапынан сынға ұшырауы мүмкін, нәтижесінде бұл мәселені саясаттандыру мүмкін.
Анықтама үшін: «2022 жылғы қаңтарда Қазақстанда болған тәртіпсіздіктердің салдары крипто нарығы үшін ауыр болды. Елдегі Интернеттің ұзақ уақытқа бұғатталуы бүкіл салада көрініс тапты: жаһандық желі 18%-ға баяулады және биткоин құны 6%-ға төмендеді».