Қазақстандағы баспа дағдарыс жағдайында, бұл негізінен шетелдік баспагерлер алдында бәсекелестік артықшылықтардың болмауына байланысты. Елімізде шығарылған оқулықтардың шамамен 80%-ы оқу құралдары мен әдебиеттер болып табылады. Осылайша, жауапты кітап өнімдерін басып шығару және тарату проблемаларының бірі баспагерлерді бәсекелес көркем, іскерлік, балалар және басқа әдебиеттер нарығында жұмыс істеуге ынталандыру шараларының болмауы болып табылады. Сонымен қатар, кітапханалар мен кітап қорының азаюы байқалады, бұл халықтың оқу белсенділігінің төмендеуіне де әсер етеді.
Ұлттық мемлекеттік Кітап палатасының мәліметтері бойынша 2021 жылы 5197 кітап пен брошюра, оның ішінде, 91 электронды кітап шығарылды. Жалпы таралымы 12 млн. 561 мың дананы құрады. Оның 10,3 миллионы (81,7%) мектептер, колледждер мен жоғары оқу орындарына арналған оқулықтар мен оқу құралдарына тиесілі, қалған әдебиеттердің үлесі 2,3 миллионнан аз.
Анықтама: Ресей Федерациясы — тиражы 389,5 млн дана болатын 108 460 кітап пен брошюра, Қырғызстан — 900,2 мың дана тиражбен 950 кітап пен брошюра (2020 ж.), Өзбекстан — 1500 кітап пен брошюра, Германия 80 мыңнан астам жаңа кітап (2019 ж.).
Кітаптардың саны бойынша Қазақстанда әрбір 100 адамға 6 басылым шығарылады. Бұл көрсеткіш тәуелсіздік жылдарында 8 есеге төмендеді (1990 жылы – 100 адамға 50 кітап).
Шығарылған кітаптар саны 2020 жылмен салыстырғанда 437 данаға өсті (+8,3%), бірақ жалпы таралымы 953 данаға төмендеді.
Басылымның тілі негізінен мемлекеттік тілде – 57%, орыс тілінде – 36,8%, ағылшын тілінде – 4,9%, басқалары – 1,3% (неміс, қытай және т.б.).
Ұлттық статистика бюросының мәліметі бойынша, елде басылым бойынша қызмет көрсететін 271 кәсіпорын жұмыс істейді.
Кітап шығарудың негізгі кәсіпорындары жеке бизнес субъектілері болып табылады. Олардың кітап шығарудағы үлесі 84%, ал мемлекеттік кәсіпорындардың үлесі 16% құрайды.
Кітап шығару негізінен Астана (1041 кітап) және Алматы (2183 кітап) мегаполистерінде шоғырланған. Қарағанды облысында 410 кітап, Ақмола облысында 301 кітап, басқа өңірлерде 1256 кітап шығарылды.
Қазақстандағы негізгі кітап шығаратын баспалар: «Қазақ энциклопедиясы», «Астананың іскерлік әлемі», «ALTAIR», «Алматыкітап баспасы», «Атамұра», «Мектеп», «Фолиант», «LEM баспасы».
2022 жылы қазақстандық баспалар 35,9 млрд теңгеге қызмет көрсетті, бұл 2021 жылмен салыстырғанда 43,4% — ға аз (74,9 млрд теңге).
Кітап шығарудың төмен болуының себептерінің бірі — тапсырыс көлемінің аздығы. Орташа таралымы 266 кітапты құрайды, ал мемлекеттік тапсырыс шеңберінде жыл сайын 150-160 кітап атаулары жарияланады, бұл кітап шығарушылар үшін экономикалық жағынан тиімсіз.
Бұған қоса, мемлекет тарапынан қаржыландыратын кітаптарды сату мәселесі бар. Тәжірибе көрсеткендей, мемлекеттік ақшаға шығарылған ешнәрсені сатуға болмайды, өйткені тиісті мүлік қалыптасады, бұл сатудан түскен пайданы тартуға әкелмеуі керек.
Кітап шығарудағы қиын жағдай оқу әдебиетін аударумен және зияткерлік кеңістіктің дамымауымен де байланысты. Жарияланған кітап ресейлік немесе батыстық аударма авторларының деңгейінде болуы керек, өйткені сұраныс дәл соларға бағытталған және Қазақстанға арналмаған.
Қазақстандық нарықта кітап өнімдерін шығаратын, оның ішінде көркем әдеби кітаптарының 90%-на дейін ұсынатын, ресейлік баспа дистрибьютерлер үлесінің көп болуы (40 компания) бұл жағдайды қиындата түседі.
Мәселен, 2021 жылы Қазақстан Ресей Федерациясынан баспа өнімдерін импорттау бойынша 1-ші орынды иеленді. Құны бойынша әкелінген кітаптардың көлемі 14,7 миллион долларға бағаланды.
Анықтама: Беларуське-13 млн. доллар, Украинаға-9,4 млн. доллар, Өзбекстанға – 9,5 млн.доллар.
Кітап қорының кітапхана санына қатысты жағдайы көңіл толтырар жағдайда емес. Статистикаға сәйкес, кітапханалар мен кітап қорының төмендеуі байқалады.Мысалы, 10 жыл ішінде (2012 жылдан 2022 жылға дейін) 275 данаға (3917 данаға дейін) және 5,4 млн.кітапқа (111,6 млн. кітапқа дейін) қысқарған. Бұл ретте 2022 жылға қарай кітапханаларға келушілер саны 5,3 млн. адамға (51,2 млн. келушіге дейін), ал кітап қорын пайдаланушылардың саны 1,5 млн. адамға (6,2 млн. пайдаланушыға дейін) өсті. Бұл статистика өте қайшылықты және деректердің дұрыстығына күмән тудырады, өйткені 1995 жылы кітапханалардың саны 7352 дана болды, ал пайдаланушылар саны 5,8 млн.адам болды. Кітапханалар санының азаюына қарамастан пайдаланушылардың өсуі 2021 жылы халықтың оқу белсенділігін 2025 жылға қарай 40% — ға дейін арттыруға бағытталған «Ұлттық рухани жаңғыру» ұлттық жобасы шеңберінде «Оқырман ұлт» жобасын іске асырудың басталуымен байланысты болуы мүмкін.
Баспагерлерді қолдау жөніндегі мемлекеттік шаралар көбінесе оқу және қоғамдық маңызы бар әдебиеттерді басып шығаруға тапсырыс берумен шектеледі. Бұл ретте баспагерлерді көркем, іскерлік, балалар және басқа да әдебиеттердің бәсекелес нарығында жұмыс істеуге ынталандыратын салық шаралары жоқ.
Халықаралық баспагерлер қауымдастығының мәліметтері бойынша 39 елде кітап шығарушылар үшін нөлдік ҚҚС ставкалары белгіленген (Ұлыбритания, Ирландия, Үндістан, Бразилия, Мексика, Норвегия). Бірқатар елдерде олар төмендетілген. Италияда 4%, жалпы 22%-дан, Германияда 7% (19%), Түркияда 8% (20%), Ресейде 10% (20%). Бүгінгі таңда Қазақстанда ҚҚС мөлшерлемесі 12% құрайды. Салық реформасы шеңберінде ҚҚС-ты 16%-ға дейін арттыру мәселесі талқылануда.
Сонымен қатар, мемлекет тарапынан жазушылар мен ақындарды қолдауы байқалады. Мәселен, қазақстандық жас жазушылар мен ақындарды мемлекеттік қолдау мақсатында жыл сайын қазақстандық жас жазушылар мен ақындарға арналған арнайы Президенттік әдеби сыйлық (18 жастан 35 жасқа дейін) келесі номинациялар бойынша беріледі:
1) «Проза»;
2) «Поэзия»;
3) «Драматургия»;
4) «Балалар әдебиеті».
Президенттік сыйлыққа ие болған адамдарға «Қазақстандық жас жазушылар мен ақындарға арналған арнайы президенттік әдеби сыйлықтың лауреаты» атағы беріледі, диплом, төсбелгі және ақшалай сыйақы беріледі.
Сондай-ақ жыл сайын мәдениет саласындағы Мемлекеттік стипендия беріледі. 2022 жылы оған 75 адам ие болды. Олардың қатарында Олжас Сүлейменов, Мырзатай Жолдасбеков, Дулат Исабеков, Төлен Әбдікұлы, Смағұл Елубай, Күләш Ахметова, Ханбибі Есенқарақызы, Ақуштап Бақтыгереева, өнер қайраткерлері Асанәлі Әшімов, Сәбит Оразбаев, Тұңғышбай Жаманқұлов сияқты танымал ақындар мен жазушылар бар.
Мәдениет және ақпарат министрлігі жазушыларды қолдау аясында «АЙБОЗ» ұлттық әдеби сыйлығын өткізеді және қоғамдық маңызы бар әдебиеттерді шығарады.
1. «АЙБОЗ» ұлттық әдеби сыйлығы жазушылар мен баспагерлерге мемлекеттік қолдау көрсету және көтермелеу мақсатында ұйымдастырылады.
Сыйлық жеті номинацияда ұсынылған: «Үздік проза», «Үздік поэзия», «Үздік драматургия», «Үздік әдеби аударма», «Үздік балалар әдебиеті», «Үздік комикс», «Үздік кітап дизайны».
Барлық номинациялар бойынша сыйақы мөлшері — 5 000 000 теңге
2. Қоғамдық маңызы бар әдебиеттерді басып шығару — қоғамның рухани-білім беру және зияткерлік-мәдени әлеуетін арттыруға бағытталған өзекті шығармалар.
Іріктеу әдебиеттің келесі түрлері бойынша жүргізіледі:
1) энциклопедиялық және анықтамалық әдебиеттер;
2) балалар мен жасөспірімдерге арналған әдебиеттер;
3) мәдениет және өнер туралы әдебиет, оның ішінде ноталық әдебиет (ноталық шығармаларда ноталар шығарманың жалпы көлемінің кемінде 50% құрайды);
4) көркем әдебиет;
5) танымдық әдебиет;
6) қоғамдық-саяси әдебиет;
7) көркем емес әдебиет;
8) аударма әдебиеті;
9) мерейтойлар мен атаулы күндерге арналған әдебиеттер.
Осылайша, кітап шығару елде болғанымен, шетелдік баспагерлерге қарағанда бәсекелестік артықшылықтарға ие емес. Мемлекет тарапынан шешуші шаралар талап етіледі:
1. Кітап шығаруды, кітап таратуды және оқуды қарқынды дамыту үшін құқықтық кеңістік құру;
2. Экономикалық шара — кітаптың құнын төмендетуге ықпал ететін салық салу саласындағы мемлекеттік саясатын жүргізу;
3. Әлеуметтік-мәдени — қоғамдық санаға кітап пен оқу культін енгізуге ықпал ету
______________